Polysemie
- säkular: ‘moralische Instanz’
- religiös: ‘moralische Instanz’
Definition
sumienie
Moralische Instanz im Inneren eines Menschen, die ihn befähigt, zwischen Gut und Böse zu unterscheiden und daraufhin sein Verhalten zu prüfen und zu bewerten, allerdings ohne Konnotation zu religiösen Vorstellungen oder Geboten: das Bewusstsein und das Gefühl der Verantwortung für seine Handlungen vom Gesichtspunkt allgemeiner oder persönlicher Moral. Eine Interpretation, ob es eine vorwiegend religiöse oder moralische Verwendung vorliegt, bedarf oft eines umfangreicheren Kontexts.
Das Gewissen kann auch als Wesen erscheinen (vgl. Phraseme wie sumienie gryzie [wörtl. das Gewissen beißt] , sumienie się budzi [wörtl. das Gewissen erwacht]) oder als Oberfläche bzw. Gegenstand (vgl. Phraseme wie mieć czyste sumienie ‘ein reines Gewissen haben’, mieć coś na sumieniu ‘etw. auf dem Gewissen haben’).
Gelegentlich wird auch über das Gewissen eines Kollektivs gesprochen, z. B. ucieleśniać sumienie narodu ‘das Gewissen der Nation verkörpern’ oder być sumieniem świata ‘das Gewissen der Welt sein’.
Konnotationen
- ungutes Bauchgefühl
- entsteht unabhängig vom Willen, quälend, lässt einen nicht los
Wortbildungen
Substantive
- sumienność ‘Gewissenhafttigkeit’
Adverbien
- sumiennie ‘gewissenhaft’
Phraseme, Kollokationen
Phraseme
- brać na swoje sumienie : brać <kogoś, coś> na swoje sumienie [wörtl. jmdn./etw. auf sein Gewissen nehmen] ‘die Verantwortung für jmdn., für eine Sache übernehmen’
- być w zgodzie ze swoim/ z własnym sumieniem / mit seinem Gewissen im Einklang sein ‘etw. tun können, ohne mit seinen Moralvorstellungen in Konflikt zu geraten’
- coś ciąży komuś na sumieniu [wörtl. etw. belastet jmds. Gewissen] ‘große Schuldgefühle haben’
- coś leży komuś na sumieniu [wörtl. etw. liegt auf jmds. Gewissen] ‘Schuldgefühle haben’
- głos sumienia / die Stimme des Gewissens ‘ein inneres Gefühl, das einem sagt, wie man moralisch richtig handeln soll, bzw. was man falsch macht’
- kierować się sumieniem / seinem Gewissen folgen ‘im Einklang mit seinen moralischen Empfinden handeln’
- mieć czyste sumienie / einreines Gewissen haben ‘sich moralisch integer fühlen’
- mieć na sumieniu 1 : mieć <coś> na sumieniu/ etw. auf dem Gewissen haben ‘schuld sein an etw.’
- mieć na sumieniu 2 : mieć <kogoś> na sumieniu [wörtl. jemanden auf dem Gewissen haben] ‘an jmdm. schuldig geworden sein’
- mieć na sumieniu (czyjeś) życie / jmds.Leben auf dem Gewissen haben ‘schuld an jmds. Tod sein’
- mieć nieczyste sumienie [wörtl. ein schmutziges Gewissen haben]/ ein schlechtes Gewissen haben ‘Schuldgefühle haben’
- mieć wyrzuty sumienia (i. d. R. Pl.) [wörtl. Vorwürfe des Gewissens]/ Gewissensbisse haben ‘sich schuldig fühlen, Schuldgefühle haben’
- nie mieć sumienia/ być bez sumienia / kein Gewissen haben ‘ein schlechter, unmoralischer Mensch sein’
- odwołać się do sumienia : odwołać się do <czyjegoś> sumienia /an jemandes Gewissen appellieren ‘eindringlich versuchen, jmdn. von einer schlechten Handlung abzuhalten oder zur Aufgabe eines schlechten Verhaltens zu bewegen’
- postępować wbrew sumieniu / entgegen seinem Gewissen handeln ‘etw. tun, das den eigenen Moralvorstellungen widerspricht’
- postępować według (swojego) sumienia / zgodnie z sumieniem/ im Einklang mit seinem Gewissen handeln ‘etw. tun, das den eigenen Moralvorstellungen entspricht’
- przemówić (komuś) do sumienia/ do (czyjegoś) sumienia / jmdm. ins Gewissen reden ‘eindringlich versuchen, jmdn. von einer schlechten Handlung abzuhalten oder zur Aufgabe eines schlechten Verhaltens zu bewegen’
- rachunek sumienia 1 / Gewissenserforschung ‘kritische Reflexion des eigenen Verhaltens’
- sumienie budzi się (w kimś): sumienie budzi sie w <kimś>/ jmds.Gewissen erwacht ‘jmdm. kommen Bedenken, ob eine Handlung/ ein Verhalten moralisch gut ist’
- sumienie gryzie [wörtl. das Gewissen beißt] ‘sich schuldig fühlen’
- sumienie pozwala na : sumienie pozwala <komuś> na <coś>/ jmds.Gewissen lässt etw. zu ‘über etw., das man im Einklang mit seinen moralischen Vorstellungen tun kann’
- sumienie ruszyło : sumienie <kogoś> ruszyło [wörtl. jmdn. bewegt sein Gewissen] ‘jmd. wird sich bewusst, dass er schlecht gehandelt hat und versucht, sich zu bessern’
- sumienie świata, narodu, ludzkości / Gewissen der Welt, der Nation, der Menschheit ‘über jmdn. der als moralische Autorität angesehen wird’
- więzień sumienia [wörtl. Gefangener des Gewissens] ‘jmd., der aufgrund seiner politischen Ansichten im Gefängnis ist’
- wolność sumienia / Gewissensfreiheit ‘Recht, eigene Überzeugungen zu haben und zu vertreten’
Kollokationen
- ludzkie sumienie
- prawe sumienie
- spokojne sumienie
- sumienie społeczności
- własne sumienie
- wrażliwe sumienie
Belege
Każda epoka, każdy człowiek mają swój krzyżowy konflikt sumienia , od którego rozwiązania zależy porządek świata i sens życia. Sprawa odpowiedzialności człowieka, sprawa czystości moralnej ludzkiego serca, tutaj, w ciemności, w tym narzucającym się czasie umarłych, dochodzi do głosu w skali nie znanej literaturze współczesnej.
Zbigniew Bieńkowski, Przyszłość..., 1996
- Towarzysze, za chwilę wniosek towarzysza Courreau będzie oddany pod głosowanie. Od wyniku tego głosowania zależą, być może, losy proletariatu Francji, losy całej Europy. Niechaj każdy z was poradzi się własnego sumienia . Czy mamy prawo, dla ratowania własnego życia i życia trzydziestu tysięcy naszych towarzyszy, w oczekiwaniu łaski i amnestii, wydać ich w ręce rządu fabrykantów i imperialistów?
Bruno Jasieński, Palę Paryż,1974
Człowiek zapomina, stara się nie myśleć o tym, co jest niewygodne dla jego sumienia , co zakłóca poniekąd jego równowagę psychiczną. Ten sam proces może odbywać się w ogólnoludzkiej psyche.
Michał Choromański, Zazdrość i medycyna, 1979
W „Gazecie Wyborczej” ukazał sią wspólny artykuł dwóch znanych moralistów: wicemarszałka Włodzimierza Cimoszewicza i wiceintelektualisty Adama Michnika. Wzywali oni eks-komuchów do rozliczenia się ze swojej działalności w PRL, aby po tym rachunku sumienia mieć je oczyszczone. Noszę raczej kalesony niż sumienie , ale jeśli, to jedno i drugie mam zawsze brudne.
Jerzy Urban, Klątwa Urbana, 1996
Zakładała domy umierających i domy dziecka. Przebywała wśród chorych i nędzarzy, przynosząc im ulgę i pociechę. Dlatego nazywano ją sumieniem świata.Dziennik Matki Teresy, Dziennik Polski, 1999-10-09
Doświadczamy istnienia przestrzeni narodowego sumienia . Bo kiedy w tamtych czasach widziałam w Londynie pomnik katyński, na którym był napis „ sumienie świata woła o świadectwo prawdzie”, pomyślałam sobie, czy istnieje sumienie świata. Ale doświadczyliśmy w Polsce, w chwilach ważnych, w chwilach wyzwania historycznego dla Polaków, że odzywa się w narodzie coś, co jest wynikiem bezbłędnego narodowego sumienia . Sumienia kształtowanego przez wszystkich naszych poprzedników, przez los narodu.
Sprawozdanie z 54. posiedzenia Senatu RP część 1, wersja robocza, 4. kadencja
Od ich odpowiedzialnosci (Jerzego i Zygmunta Laudanskich -H.P.) zalezy czyste sumienie calego narodu. Do tej pory Polacy bowiem widzieli sie wylacznie w roli ofiar historii, nie w roli sprawców...
Usenet -- pl.soc.polityka [27.03.2002]
Polska przez lata nazywała się sumieniem narodów i była nim. Polscy żołnierze ginęli na różnych frontach walki za waszą i naszą wolność.
Krzysztof Burnetko, Witold Bereś: Marek Edelman. Życie. Po prostu, 2008
Pisarze przestali być sumieniem narodu, władza już się ich nie boi [...].
Ryszard Marek Groński: Nauka pływania dla topielców: wypisy z histerii najnowszej 1989-1998, 1999
Nie jest specjalnie ważne, czy odczucia te traktuje się jako doznania pochodne od zinternalizowanej normy moralnej, czy też jako głos autonomicznego sumienia moralnego. Intuicyjne odczucia dobra i zła w różnym stopniu przydane są większości ludzi i mogą występować u osób znajdujących się na różnych poziomach rozwoju moralnego i intelektualnego.
Jolanta Kopka, Społeczny wymiar postrzegania moralnego (Studium socjologiczne), Łódź 1999
Odważnej decyzji sędziów przyklasnął Desmond Tutu, anglikański arcybiskup z RPA, uznawany za sumienie Afryki.
Papierowa sprawiedliwość, Polityka, 2009-03-14
Definition
sumienie
Moralische Instanz im Inneren eines Menschen, die ihn befähigt, zwischen Gut und Böse zu unterscheiden und daraufhin sein Verhalten zu prüfen und zu bewerten. Im religiösen Sinne bezieht sich sumienie auf Gebote und Verbote, die der Mensch sich nicht selbst gegeben hat, sondern die ihm von Gott offenbart worden sind. Laut der Bibel eine der Folgen von Adams und Evas Genuss der Früchte vom Baum der Erkenntnis, vgl. die Darstellung des Sündenfalls, insb. Gen 3,4-5.
Konnotationen
- ungutes Bauchgefühl
- entsteht unabhängig vom Willen, quälend, lässt einen nicht los
Lexikalische Relationen
Synonyme
- głos Boga ‘Stimme Gottes’
Wortbildungen
[Für dieses Profil wurden keine Derivate und Komposita gefunden.]
Phraseme, Kollokationen
Phraseme
- rachunek sumienia2 / Gewissenserforschung ‘geistliche Übung, die im kritischen Reflektieren des eigenen Handelns besteht und eine Vorbereitung auf das Sakrament der Beichte darstellt’
Kollokationen
- czyste sumienie
- nieczyste sumienie
- spokojne sumienie
Belege
Skrupulatom - bo byli i tacy - przemówienie biskupa kamienieckiego uspokoiło sumienia
.
Zofia Kossak, Błogosławiona wina, 1996
Życie pasterskie było twarde i naszpikowane niebezpieczeństwami; żeby utrzymać się na powierzchni w barbarzyńskiej dobie ustawicznych wojen i okrucieństw, nie można było mieć zbyt delikatnych skrupułów w sprawie sumienia
.
Zenon Kosidowski, Opowieści biblijne, 1996
Jest to eklezjologia komunii - wspólnoty osób, eklezjologia Soboru Watykańskiego II. I w rachunku sumienia
, do którego u progu nowego tysiąclecia wzywa Papież cały Kościół, umieścił Jan Paweł II także pytanie: czy rzeczywiście - zgodnie z nauczeniem Vaticanum Secundum - wcielaliśmy w życie na wszystkich szczeblach Kościoła eklezjologię komunii? I postuluje zrobienie rachunku sumienia
z przewinień, które raniły wspólnotę wszystkich ochrzczonych.
Maciej Zięba, Niezwykły pontyfikat z M. Ziębą rozmawia Adam Pawłowicz, 1997
Potrzebę narodowego rachunku sumienia
podkreśla znowu przyjęte w 1995 r. przez Konferencję Episkopatu Polski „Orędzie o dialogu i tolerancji”.
Józef Życiński, Ziarno samotności, 1997
Autor „Logiki wiary” uważał, że każdy człowiek słyszy głos sumienia
.
Fronda nr 8, 1998
Wortindex
- brać na swoje sumienie
- być w zgodzie ze swoim/ z własnym sumieniem
- coś ciąży komuś na sumieniu
- coś leży komuś na sumieniu
- etos
- głos Boga
- głos sumienia
- kierować się sumieniem
- kimś)
- mieć czyste sumienie
- mieć na sumieniu 1
- mieć na sumieniu 2
- mieć na sumieniu (czyjeś) życie
- mieć nieczyste sumienie
- mieć wyrzuty sumienia
- nie mieć sumienia/ być bez sumienia
- odwołać się do sumienia
- postępować wbrew sumieniu
- postępować według (swojego) sumienia
- przemówić (komuś) do sumienia/ do (czyjegoś) sumienia
- rachunek sumienia 1
- rachunek sumienia2
- sumienie budzi się (w
- sumienie gryzie
- sumienie pozwala na
- sumienie ruszyło
- sumienie świata, narodu, ludzkości
- sumiennie
- sumienność
- więzień sumienia
- wolność sumienia
Etymologie
Wort hatte im Polnischen verschiedene Formen, zunächst im 14./15. Jh. sąmnienie , (so in den „Kazania Świętokrzyskie“), später sądmnienie (durch Assoziationen mit sąd ‘Gerichtʼ, dann bis in 19. Jh. durch Verlust der Nasalität vorm sumnienie (so immer in den Werken Słowackis). Urslaw. Form * sǫmьńa <* sъ-mьněti ‘etwas bedenken, zweifelnʼ. Laut dem SEH handelt es sich bei sąmnienie um eine Lehnübersetzung von lat. conscientia : con - ‘mitʼ entspricht dabei das Formans są - (so noch im heutigen Poln. in sąsiad ‘jmd. der bei/ gemeinsam bei einem sitztʼ) und scientia ‘Wissen, Weisheit entspricht poln. mnienie ‘Meinung, Überzeugungʼ. Die lat. Form geht ihrerseits – immer noch gemäß SEH – zurück auf griech. syneídesis , dem Paulus in seinen Briefen die Bedeutung ‘das dem Menschen ins Herz geschriebene Gesetz Gottesʼ.
Semantischer Wandel
Das Lemma sumienie gehört nicht zum genuin religiösen Wortschatz. Eine religiöse Bedeutung des Lexems wird auch nicht von den Wörterbüchern des Polnischen erfasst, vgl. USJP (2003) zdolnośćoceny własnego postępowania i świadomość odpowiedzialności moralnej za swoje czyny ‘Fähigkeit des Einschätzens des eigenen Handelns und ein Bewusstsein über die moralische Verantwortung für die eigenen Taten’ ähnliche Explikationen werden im WSJP (2007-2012), PSWP (1995-2005), USJP (2003), ISJP (2000), SWJP (1996), SJPDor. (1958-1969) aufgeführt. Lediglich das Phrasem rachuneksumienia ‚Gewissenserforschung‘ wird mit der Explikation ‚religiös‘ folgenden Wörterbüchern verzeichnet, vgl.: SJPDor., ISJP, USJP, PSWP.
Im vorliegenden Wörterbuch (SuP) werden hingegen für das Lemma sumienie zwei Profile unterschieden. Sowohl im säkularen als auch im religiösen Profil wird die Fähigkeit des Menschen zwischen Gut und Böse zu unterscheiden, thematisiert. Der Unterschied zwischen den beiden Profilen ist referenziell. Das säkulare Profil nimmt Bezug auf die persönliche Moral des Menschen. Im religiösen Profil werden die Gebote und Verbote, die dem Menschen Gott offenbart hat, zum Maßstab des Gewissens.
Die Zahl der Phraseologismen im säkularen Profil deutet darauf hin, dass die profane Bedeutung von den Sprechern als primär empfunden wird. Dennoch können viele dieser Phraseme in beiden Profilen angewandt werden, vgl.:
Ojcze Pio, dzisiaj, w 40. rocznicę Twojej śmierci zwracam się do Ciebie, abyś się wstawił za mną u Pana Boga. Wiem, że źle postępuję i nie umiem się zachowywać, mam ciężkie grzechy na sumieniu. Pomóż mi, jedynie Bóg może mnie z tego wszystkiego ocalić.
o. Tomasz Duszyc OFMCap, Intencje modlitewne - wrzesień 2008, Głos Ojca Pio, 2008
Poważne grzechy na sumieniu mają też gabinety stomatologiczne, w których nalicza się nieprawidłowo przeprowadzone zabiegi, a w niektórych brakuje sprzętu i wyposażenia. Kary i zerwane umowy. Skontrolowano 7655 zleceń wystawionych przez lekarzy...
Czarne na białym, Gazeta Poznańska, 2005-07-26
Sprichwörter
Co oko ciału, to sumienie duszy. [wörtl. Was das Auge für den Menschen, ist das Gewissen für die Seele.]/ ‘Durch das Gewissen können moralische Werte wahrgenommen werden.’
Kto ma sumienie w duszy, ten cudzego nie ruszy. [wörtl. Wer ein Gewissen in der Seele hat, der fasst Fremdes nicht an.]/ ‘Ein moralisch guter Mensch vergreift sich nicht am Besitz eines Anderen.’
Lepsze czyste sumienie niż największe mienie. [wörtl. Besser ein reines Gewissen als das größte Vermögen.]/ ‘Moralische Integrität ist wichtiger als materieller Besitz.’
Sumienie miał czyste. Nieużywane. (Stanisław Jerzy Lec) [wörtl. Sein gewissen war rein. Unbenutzt.]
Kulturelle Kontexte
Literatur
- Bogdan Giemza: Rachunek Sumienia Kościoła w świetle Apokalipsy, 2010.
- Adam Sosnowski: Zuzanna Kurtyka: sumienie i polityka, 2011.
Film
- Drugie sumienie (Regie: Staniław Bareja), Polen 1953.
- Obudzone sumienie (Guilty hearts, Regie: Marcus Cole), USA 2002.
- Rachunek sumienia (Regie: Julian Dziedzina), Polen 1964.
- Klejnot wspólnego sumienia (Regie: Grzegorz Królikiewicz), Polen 1981.
Musik
- RACA/DONDE - Konsument ludzkich sumień (Musikalbum), 2012.
Werbung
(Quelle: http://blip.pl/s/30207818)
Bibliographie
Bielinska-Gardziel, Iwona 2006: „Sumienie“, in: Bartminski, J. (Hg.), Język - wartości - polityka. Zmiany rozumienia nazw wartości w okresie transformacji ustrojowej w Polsce. Raport z badań empirycznych, Lublin, S. 154-157.
Grzegorczykowa, Renata 1998: „Obraz „sumienia“ w jezyku polskim na tle porównawczym“, Prace Filologiczne, Band 43, S. 175-183.
Kominek, Andrzej 2007: „Metaforyczny model sumienia (zarys ogólny)“, in: Poradnik Językowy, 2(2007), S. 22-36.
Przybylska, Renata 2011: „Dwa semantyczne profile wyrazu sumienie: potoczny i religijny“, in: Nagórko, A. (Hg.), Sprachliche Säkularisierung (Westslawisch – Deutsch), Hildesheim - Zürich - New York, S. 303–323.