Polysemie
- historisch: ‘Hinrichtungsgegenstand’
- religiös-symbolisch: ‘Objekt des Kultes’
- religiös-kinetisch: ‘Geste’
- emblematisch: ‘Auszeichnungen und Namen von Organiationen’
- psychologisch: ‘Leid’
- geometrisch: ‘Form’
- anatomisch: ‘Teil des Rückens’
Definition
krzyż
Tötungsinstrument; rechteckiges Gebilde mit vier Armen, diente zur Hinrichtung von Verurteilten im Altertum.
Wortbildungen
Substantive
- ukrzyżowanie1 ‘Kreuzigung’
- ukrzyżowanie2 ‘Kreuzigung; eine ikonographische Darstellung der Kreuzigung Christi’
- Ukrzyżowany ‘der Gekreuzigte; Bezeichnung für Jesus Christus’
Verben
- krzyżować1 ‘kreuzigen, jmdn. ans Kreuz schlagen’
- ukrzyżować ‘kreuzigen, jmdn. ans Kreuz schlagen’
Phraseme, Kollokationen
Kollokationen
- przybity do krzyża
- skazany na krzyż
- skonać na krzyżu
- zawisnąć na krzyżu
Belege
Kiedyś podejrzewał, że Pawła w jednej z jego wędrówek przybito do krzyża, lecz został w czas zdjęty.
Jan Dobraczyński, Święty miecz, 1996
W głębi, w dostojnym migotaniu dwóch lampek, ukazała się rzeźba Wielkiego Performera. Przybity do krzyża, zawieszony wysoko w nawie głównej, przypominał ogromnego motyla, który tkwił z szeroko rozpostartymi skrzydłami; kolorowy witraż wywoływał złudzenie ich migotliwego trzepotu.
Mariusz Sieniewicz, Żydówek nie obsługujemy, 2005
Lwia część wielkiego - nie tylko formatowo - albumu Wilhelma Ziehra traktuje oczywiście o krzyżu w chrześcijańskim świecie. O drodze, na której znak hańby (najznakomitsi Rzymianie uważali krzyż, narzędzie okrutnej śmierci niewolników, za przedmiot tak plugawy, iż nawet unikali myślenia o nim) stał się symbolem otaczanym powszechnym kultem.
Dziennik Polski, 1998-04-10
Kalias w pierwszym odruchu chciał zejść do nich, ale rozsądek i strach przeważyły. Gotowi go zabić, nim zdąży się wytłumaczyć. Któż bowiem im zaręczy, że obcy nie wyda ich Rzymianom? W ten sposób można było przecież okupić swoją wolność, a zbiegów czekała śmierć na krzyżu.
Halina Rudnicka, Uczniowie Spartakusa, 1996
Definition
krzyż
Symbol des Christentums: Ein Objekt des Kultes in der Kirche; davon abgeleitet ein allgemeines Kultursymbol.
Es handelt sich dabei um ein Gebilde aus zwei sich rechtwinklig schneidenden Balken aus Holz, Metall, Stein usw., bzw. seine graphische Abbildung, als Erinnerung an das Kreuz, an dem Christus nach christlichem Verständnis durch sein Leiden für die Menschheit die Erlösung brachte.
Bezieht sich in unterschiedlich hohem Grad auf das Symbol des Christentums. Dabei kann die religiöse Bedeutung mehr oder weniger stark sein bzw. ganz verblassen.
Tritt oft als Grabsymbol, als Schmuckstück oder in Kunstwerken auf.
z.T. Großschreibung, vgl. adoracja Krzyża ‘eucharistische Anbetung’
Konnotationen
- Ostern, Golgatha, Opfer, Lamm Gottes, Jesus Christus
- Leiden
- Unschuld, Schmerz
- Hoffnung, Erlösung, Heil
Lexikalische Relationen
Synonyme
- krucyfiks ‘Kruzifix’
Wortbildungen
Substantive
- krzyżactwo ‘Kreuzritter, Deutscher Orden’
- Krzyżacy ‘plurale tantum: Deutscher Orden’
- Krzyżak ‘Mitglied der Deutschen Ordens’
- krzyżmo ‘katholische Kirche: Chrisam, geweihtes Öl, das in der katholischen Kirche für bestimme Sakramente verwendet wird’, vgl. dziecko zostało namaszczone krzyżmem ‘das Kind wurde mit Chrisam gesalbt’
- krzyżowiechistorisch ‘Kreuzfahrer’
- krzyżyk1 ‘Kreuzchen, kleines Kreuz’, vgl. złoty krzyżyk ‘goldenes, kleines Kreuz an einer Kette’
- krzyżycyek ‘Diminutiv von krzyżyk1’
Adjektive
- krzyżacki ‘in Relation zu Krzyżak (religiöses Profil) stehend, vgl. zakon krzyżacki ‘Deutscher Orden’
- krzyżowy1 ‘in Relation zu krzyż (religiöses Profil) stehend’, vgl. droga krzyżowa ‘Kreuzweg’
Phraseme, Kollokationen
Phraseme
- adoracja Krzyża / eucharistische Anbetung
- leżeć krzyżem : <ktoś> leży krzyżem/ ‘betend, mit zur Seite ausgestreckten Armen auf dem Boden liegen’
- Krzyż grecki / Griechisches Kreuz ‘Kreuz mit gleich langen Balken’
- Krzyż łaciński / Lateinisches Kreuz ‘Kreuz mit einem verlängerten Querbalken’
- Krzyż papieski / Ferula ‘Insigne des Papstes; ein Stab mit einem Kreuz am oberen Ende’
- Krzyż św. Piotra / Petruskreuz ‘Auf dem Kopf stehendes Lateinisches Kreuz’
- złożyć pod krzyżeuphemistisch : złożyć <kogoś> pod krzyż/ [wörtl. jmdn. unters Kreuz legen] ‘jmdn. begraben’
Kollokationen
- bronić krzyża
- klęczeć pod krzyżem
- Krzyż Chrystusa
- krzyż pokutny
- modlić się pod krzyżem
- odkupiony przez krzyż
- obrońca krzyża
- postawić krzyż
- poświęcenie krzyża
- przysięgać na krzyż
Belege
Uporawszy się z naładowaniem i odesłaniem turobińskiej furmanki, a potem z wysyłką swoich rzeczy na kolej, następnego dnia udali się Niechcicowie na cmentarz, gdzie na grobie Piotrusia został świeżo postawiony kamienny krzyż, taki sam, jaki mieli już od dawna Florentyna Niechcicowa i Klemens Klicki.
Maria Dąbrowska, Noce i dnie, 1982
No więc postanowili ustalić, czyja to głowa. Zaczęli pytać, sprawdzać, kogo w tym miejscu wcześniej pochowano, bo już nawet krzyża na grobie nie było.
Tomasz Mirkowicz, Pielgrzymka do Ziemi Świętej Egiptu, 1999
Biskup woliński Wojciech, jeden z pierwszych apostołów Pomorza, wystawił na wałach obleganego Szczecina krzyż przeciwko krzyżowcom, niosącym jakoby chrześcijaństwo w te kraje.
Stefan Żeromski, Międzymorze, 1957
O. Kolbe pracował i modlił się gorliwie, by nawrócić i uświęcić jak najwięcej dusz, ale świadom, że „Pan Jezus w dziele Odkupienia wybrał wybrał niewątpliwie środek najważniejszy i najbardziej obfity w zasługi, to jego cierpienie”, i że właśnie przez krzyż i śmierć swoją odkupił świat — i on objął miłośnie krzyż.
Rycerz Niepokalanej nr 11, 1992
Potem zakopaliśmy mamę, wbiliśmy w postną, żółtą ziemię krzyż drewniany, okazało się, że ktoś zapomniał obstalować tabliczkę-klepsydrę, więc nieznany kuzyn wyrył na krzyżu długopisem imię i nazwisko matki, żeby nie pomylić.
Tadeusz Konwicki, Kronika wypadków miłosnych, 1976
Bardzo przeżywałam śmierć Ramzesa, choć chyba jeszcze nie wiedziałam co to śmierć. Kiedyś z tłumem dzieciaków weszłam do otwartego, parterowego domu i tam na stole leżał jakiś blady pan. Leżał na prześcieradle, w ręku trzymał krzyż a na oczach miał metalowe pieniążki.
Anita Janowska, Krzyżówka, 1996
Gdyśmy wjechali pomiędzy domy Wsi, późny tego wieczoru i niski jeszcze księżyc zrównał się akurat z kapułą cerkiewki i krzyż na szczycie, odmienny niż na kościele w Miasteczku, z ukośnym u spodu ramieniem, przesunął się w takt kroków Rajki przez jego wielką miedzianożółtą tarczę.
Wilhelm Mach, Życie duże i małe, 1984
Najbardziej wymownym obrazem, a zarazem najbardziej prawdziwym obrazem jest sam Jezus, który staje przed sytuacją krzyża. Musi w nią wejść, musi się jej poddać, aby ostatecznie otworzyć bramę do nowego życia. To przejście przez krzyż jest jednak koniecznośćią zgody na śmierć, na bycie wciągniętym w dynamikę ogołocenia.
Paweł Kosiński SJ, Obudzić serce, 2000
Nigdy nie zastanawiałem się, jaki procent wiernych zamiast krzyż nosi na piersi medaliony z Marią trzymającą małego Jezuska.
Artur Baniewicz, Afrykanka, 2005
Kiedy trwałem zagłębiony w medytacjach nad ledwie tkniętą jajecznicą, z wrót jadalni wyszedł rudobrody egzorcysta, z nieodłącznym krzyżem na łańcuszku i z nieodłącznym Sancho, który ocierając usta postępował za nim.
Krzysztoń Jerzy, Obłęd, 1983
Kabalista jest chrześcijaninem, o czym świadczy nie tylko jego strój, ale i rodzaj medytacji, jakiej się oddaje. Jej efekty widać w głębi obrazu: centrum aureoli światła zajmuje „INRI” - monogram Chrystusa na krzyżu .
Manuela Gretkowska, Podręcznik do ludzi: tom 1 i ostatni – Czaszka, 1999
Nie wiem czy więcej jest tu wierzących czy niewierzących, ale myslę, ze ta strona powinna przynjamniej pobudzić do reflekcji na istnieniem Boga i Jego miłości do człowieka.., która najlepiej ukazana została w przyjęciu cierpienia, męk i śmierć w agonii na Krzyżu ...tylko ze względu na nas... pomimo tego, dziś wielu w ogóle nie pamieta o Jezusie..lub odpycha Go z pogardą...
www.forumowisko.pl
- Przeczytałem taką książkę o średniowieczu. Żyli wtedy dziwni faceci. Chciałeś jakoś... Leżałem krzyżem całą noc. Nie potrafiłem się modlić, ale leżałem krzyżem .
Ireneusz Iredyński, Dzień oszusta. Człowiek epoki, 1995
Definition
krzyż
Eine Geste, ein rituelles Zeichen, das durch gläubige Menschen mit der Hand auf Stirn und dem Oberkörper bzw. durch Priester in der Luft als Segenszeichen gemacht wird.
Im Gegensatz zu krzyż (religiös-symbolisches Profil) nicht materiell, sondern symbolisch.
Lexikalische Relationen
[Für dieses Profil wurden keine lexikalischen Relationen gefunden.]
Wortbildungen
Substantive
- krzyżyk2 ‘Geste: kleines Kreuzzeichen’, vgl znaczyć krzyżyk na czole ‘ein Kreuzzeichen auf die Stirn machen’
Phraseme, Kollokationen
Phraseme
- krzyż/ krzyżyk na drogę [wörtl. Kreuz auf den Weg] ‘häufig ironisch verwendete Abschiedsformel, mit welcher der Sprecher ausdrückt, dass er wegen der Trennung nicht besonders traurig ist’
- przeżegnać się krzyżem / sich bekreuzigen
- postawić na czymś krzyż/ krzyżykumgangssprachlich [wörtl. auf etw. ein Kreuz stellen] ‘etw. für verloren erklären’
- znak krzyża / Kreuzzeichen
Kollokationen
- znaczyć komuś krzyż na czole
Belege
ANTEK i STASIEK czynią błyskawiczny znak krzyża, klękają na jedno kolano, na dwa, znowu na jedno i wstają.
Marian Pankowski, Ksiądz Helena: wybór utworów dramatycznych, 1996
Kątem oka Anna obserwuje, jak Stelios kreśli trzykrotnie od prawej do lewej znak krzyża, muska wargami ikonostas.
Ewa Cechnicka, Znak Anny, 1997
Atak na hotele widzi przypadkiem Ingeborga Klein, która z niemieckimi wolontariuszami rozwozi dary. Chcą natychmiast wracać do Niemiec. Zostawiają paczki pod opieką parafii. Jeden z wolontariuszy jest zakonnikiem, udziela Annie i Małgorzacie Rysiównom błogosławieństwa na ciężkie czasy.
- Staliśmy wszyscy w kuchni w naszym domku, a on żegnał nas krzyżem świętym, dreszcze szły po plecach.
Małgorzata Szejnert, Czarny ogród, 2007
Definition
krzyż
Eine Auszeichnung mit dem Motiv des Kreuzes oder im Namen bzw. im Emblem von Organisationen (z.B. Czerwony Krzyż ‘Rotes Kreuz’), die durch ein Kreuz symbolisiert werden sowie häufig auch auf Staatsflaggen.
Bei dieser Profilierung lässt sich oft nur ein indirekter Bezug zum Christentum finden.
Lexikalische Relationen
Synonyme
- medal / Medaille
- odznaczenie / Auszeichnung
- odznaka / Auszeichnung
- order / Orden
Wortbildungen
Substantive
- krzyżyk3 ‘Kreuzchen, kleines Kreuz’
Phraseme, Kollokationen
Phraseme
- Czerwony Krzyż / Rotes Kreuz ‘internationale Hilfsorganisation’
- Krzyż Armii Krajowej ‘polnische, militärische Auszeichnung’
- krzyż harcerski / Pfadfinderkreuz
- krzyż maltański / Malteserkreuz ‘Symbol des Malteser Ordens’
- Krzyż Partyzancki ‘polnische, militärische Auszeichnung’
- Krzyż Walecznych ‘polnische, militärische Auszeichnung’
- Krzyż orderu Virtuti Militari ‘polnische, militärische Auszeichnung’
- Polski Czerwony Krzyż ‘polnische Unterorganisation des Internationalen Roten Kreuzes’
Kollokationen
- dostać krzyż <czegoś>
- otrzymać krzyż <czegoś>
- order krzyża
- oznaka krzyża
- uhonorować <kogoś> krzyżem <czegoś>
- odynaczyć <kogoś> krzyżem <czegoś>
Belege
Na kieszeni munduru przypięty Krzyż
Walecznych na biało-wiśniowej wstążce.
Kazimierz Orłoś, Niebieski szklarz, 1996
Zaciekle czyściłem „Sidolem” krzyż
harcerski, cyfry i lilijkę.
Jerzy Stawiński, Piszczyk, 1997
Pierwszy: Rozwód ministra propagandy i najsłynniejszej posiadaczki Krzyża
Niemieckiej Matki (za dzieci) to kompromitacja za duża.
Janusz Rudnicki, Mój Wehrmacht, 2004
Na tym zdjęciu młody chłopak, z krzyżem
na piersi, z figlarnie opadającym na czoło kosmykiem jasnych, niemal białych włosów, patrzy w obiektyw z uśmiechem tak pełnym szczęścia, jakby chciał opowiedzieć, wykrzyczeć, wyśpiewać wszystkim, że rozwiązał właśnie tajemnicę bytu. Chłopiec trzyma w ręku metalowy drąg, którym przed chwilą, na innym zdjęciu, miażdżył głowy swych sąsiadów, Żydów.
Komar Michał, O obrotach losów i ciał, 1998
Formalne kompetencje w tym względzie najlepiej streszcza mój nekrolog: doktor nauk humanistycznych, krytyk literacki i teatralny, nauczyciel akademicki na uniwersytetach i w wyższych szkołach artystycznych, publicysta, autor przekładów arcydzieł literatur zachodnich, popularny felietonista radiowy i telewizyjny, prorektor PWST w Warszawie w latach 1960-1980, wiceprzewodniczący Narodowej Rady Kultury w latach osiemdziesiątych, autor licznych książek z dziedziny historii kultury europejskiej, wykładowca w liceum ogólnokształcącym w Warszawie w latach dziewięćdziesiątych, odznaczony Krzyżem
Powstańczym i wieloma innymi orderami, komandor Orderu Odrodzenia Polski.
Jerzy Adamski, Świat jako niespełnienie albo Samobójstwo Don Juana, 2000
BH SA kieruje z kolei Cezary Stypułkowski, były działacz SZSP, znajomy Aleksandra Kwaśniewskiego (w pierwszych tygodniach swego urzędowania prezydent Kwaśniewski odznaczył prezesa BH Krzyżem
Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski).
Gabryel Piotr, Zieleniewski Marek, Piąta władza czyli Kto naprawdę rządzi Polską?, 1998
Przed nim, gdzieś za horyzontem, leżało lotnisko Udorn.
Za czyn ten gen. Momyer udekorował go w kilka dni później Krzyżem
Sił Powietrznych.
Jerzy Gotowała, Najkrócej żyją motyle: lotnictwo rozpoznawcze wciąż niezbędne, 1996
Przed miesiącem zaprzestał poszukiwań. W walizce piętrzył się stos druków i listów, w których odpowiedź brzmiała „nie”. Były tam pieczątki Czerwonego i Białego Krzyża
, Urzędu Repatriacyjnego, Jointu, Hiasu, pieczątki szwajcarskie, londyńskie, niemieckie.
Ida Fink, Ślady, 1996
Na ulicach panowała pustka i cisza. Auta kursowały prawie wyłącznie z chorągiewkami Czerwonego Krzyża
.
Bruno Jasieński, Palę Paryż, 1974
Dole z żoną Elizabeth, prezesem Amerykańskiego Czerwonego Krzyża
, zarobili 583 869 dolarów, od czego zapłacili 136 484 dolary podatku.
Stanisław Głąbiński, Polityka po amerykańsku, 1996
Definition
krzyż
Körperliches oder psychisches Leiden, große Sorgen, Kummer oder Unannehmlichkeiten; eine metonymische Übertragung, die auf das Leiden Christi auf dem Kreuz zurückgeht.
Lexikalische Relationen
Synonyme
- cierpienie ‘Leiden’
- czyściec ‘Fegefeuer (psychologisches Profil)’
- piekło ‘Hölle (psychologisches Profil)’
Wortbildungen
[Für dieses Profil wurden keine Derivate und Komposita gefunden.]
Phraseme, Kollokationen
Phraseme
- dźwigać swój krzyż : <ktoś> dźwiga swój krzyż/ sein Kreuz tragen ‘unter etw. leiden, durch etw. Unannehmlichkeiten, Probleme haben; Anspielung auf Jesus, der nach christlicher Vorstellung bereitwillig für die sündigen Menschen in den Tod gegangen ist’
- mieć krzyż pański : mieć z <kimś/ czymś> krzyż pański/ [wörtl. mit jmdm./etw. das Kreuz des Herren haben]/ mit jmdm. sein Kreuz haben ‘durch jmdn./etw. Probleme, Sorgen haben’
- wygląda jak z krzyża zdjęty : <ktoś> wygląda jak z krzyża zdjęty/ [wörtl. aussehen wie vom Kreuz genommen]/ mehr tot als lebendig aussehen ‘über jmdn., der sehr erschöpft oder unglücklich aussieht’
Kollokoationen
- ciężki krzyż
- krzyż choroby
- krzyż samotności
- krzyż starości
- własny krzyż
Belege
- Urodzę dziecko, a potem oddam w dobre ręce. Wrócę do domu i nikt nie będzie wiedział.
- Jak ciebie znam i tego zaniedbasz. Uznasz, że musisz dźwigać krzyż do końca. I powleczesz się z dzieckiem przez całe życie.
- One mi pomogą. To zakonnice.
Ewa Przybylska, Dotyk motyla, 1995
Lecz choć stale tak bardzo cierpicie, swój pluszowy dźwigając wciąż krzyż, niebywale się sprawnie kręcicie, by załatwić wyjazd a Paris!
Janusz Szpotański, Zebrane utwory poetyckie, 1990
O, tu masz szczęście wypisane, moja złociuteńka, a tu krzyż. Ale między szczęściem a krzyżem nie widać u ciebie niezgody.
Wiesław Myśliwski, Widnokrąg, 1996
Służenie biednym nie jest krzyżem, który są zmuszone nieść.
Zielone Brygady. Pismo Ekologów, 1999-08-16
Niesienie śmierci - świadomości umierania na raka, na białaczkę, na AIDS... świadomość towarzyszenia umierającemu jest krzyżem bardzo bolesnym.
Gazeta Radomszczańska, 2009-01-04
Może za mało modliłam się za nią, może za mało ją kochałam? Liczyłam, że ma Wiesława, że on ją kocha, nie chciałam wtrącać się między nich. A teraz ona ciuła, gromadzi, skrzętna, zapobiegliwa i pełna żalu do świata i ludzi. Zgorzkniała. Nie dba o pracę, godziny upływają jej w biurze na niczym, jest niedobra dla męża, nieprzytomnie i chyba głupio kocha dzieci. Moja Irenka to moja wina i mój krzyż.
Teresa Bojarska, Świtanie, przemijanie, 1996
Definition
krzyż
Etwas, dessen Form aus zwei sich (rechtwinklig) schneidenden Linien besteht, vgl. astronom. Krzyż Południa ‘Kreuz des Südens’.
In den slawischen Sprachen werden die Funktionen von krzyż (geometrisches Profil) oft durch Diminutiva vertreten.
Konnotationen
[Für dieses Profil wurden keine Konnotationen gefunden.]
Lexikalische Relationen
[Für dieses Profil wurden keine lexikalischen Relationen gefunden.]
Wortbildungen
Substantive
- krzyżak1, umgangssprachlich ‘Kreuz(stück)’, vgl. krzyżak obrotowy ‘Drehkreuz’, krzyżak do choinki ‘Weihnachtsbaumständer’
- krzyżak2 ‘Kreuzspinne’
- krzyżak3 ‘Kreuzfuchs’
- krzyżodziób ‘Kreuzschnabel’
- krzyżówka1‘Kreuzworträtsel’
- krzyżówka2 ‘biologisch; Kreuzung’, vgl. muł jest krzyżówką konia z osłem ‘das Maultier ist eine Kreuzung aus Pferd und Esel’
- krzyżówka3, umgangssprachlich ‘(Straßen-)Kreuzung’
- krzyżówka4 ‘Stockente’
- krzyżówkowiczumgangssprachlich ‘Kreuzworträtsler, jmd., der viele Kreuzworträtsel löst’
- krzyżyk4 ‘Kreuzchen, kleines Kreuz’, vgl. podpisać się krzyżykiem ‘mit einem Kreuz unterschreiben’
- krzyżyk5 ‘Zeichen in der Musik, das die Erhöhung einer Note um einen Halbton bezeichnet’
- krzyżyk6, umgangssprachlich ‘zehn Lebensjahre’
- skrzyżowanie‘(Straßen-)Kreuzung’
Verben
- krzyżować2 ‘kreuzen, etwas kreuzweise übereinander legen’, vgl. krzyżować ręce ‘die Arme kreuzen’
- krzyżować3 ‘kreuzen, verschiedene Tierarten, Pflanzensorten miteinander paaren’
- krzyżować4, buchsprachlich ‘durchkreuzen, vereitelt werden’, vgl. krzyżować plany ‘Pläne durchkreuzen’
- krzyżować się1 ‘sich kreuzen’, vgl. ich drogi ciągle się krzyżowały ‘ihre Wege kreuzten sich ständig’
- krzyżować się2 ‘(bei Pflanzen, Tieren) sich kreuzen, sich mit einer unterschiedlichen Art paaren’
- krzyżować się3 ‘sich kreuzen, einander entgegenstehen’
- pokrzyżować ‘durchkreuzen, vereitelt werden’, vgl. Zmiana pogody pokrzyżowała jego plany. ‘Der Wetterwechsel hat seine Pläne durchkreuzt.’
- skrzyżować1 ‘kreuzen,etwas kreuzweise übereinander legen’
- skrzyżować2 ‘kreuzen, verschiedene Tierarten, Pflanzensorten miteinander paaren’
- skrzyżować się1 ‘sich kreuzen’, vgl. ich spojrzenia skrzyżowały się ‘ihre Blicke kreuzten sich’
- skrzyżować się2 ‘sich kreuzen, sich vermischen, sich mit einer unterschiedlichen Art paaren’
Adjektive
- krzyżowy2 ‘kreuzförmig, Kreuz-’
Adverbien
- krzyżowo ‘kreuzweise, über Kreuz’
- na krzyż1'kreuzweise, überkteutzt', vgl. szelki zapięte na krzyż ‘überkreuzte träger’
- na krzyż2, scherzhaft ‘sehr wenig, ein paar’, vgl. kilka osób na krzyż ‘eine Hand voll von Leuten’
Phraseme, Kollokationen
Phraseme
- Krzyż Południa / Kreuz des Südens ‘Sternbild des südlichen Himmels’
- Krzyż Północy / Kreuz des Nordens ‘Sternbild des nördlichen Himmels’
- krzyż żebrowy / Kreuzgewölbe
Kollokationen
- krzyż równoramienny
- kształt krzyża
- w kształcie krzyża
- w formie krzyża
Belege
Podczas ruchu porozumiewali się z daleka na migi - trzy palce prawej ręki - trzy piwa; dwa palce lewej - dwie sodowe; palce na krzyż
- szprycer. To było praktyczne - Henek nie musiał czekać, a zatem nie miał „tabaki” na rewirze i mniej szturchańców dostawał od kelnerów .
Henryk Worcell, Zaklęte rewiry, 1989
Pająk zaczął się zmniejszać, wrócił do swej normalnej wielkości, zmniejszyła się również jego pajęczyna i muchy w jedno oka mgnienie rozszarpały go na strzępy, mszcząc się w ten sposób za klęskę swych towarzyszek. Królowa much uniosła z sobą jako trofeum krzyż
, zdarty niby skalp z pleców pająka.
Jan Brzechwa, Akademia pana Kleksa, 1996
- Tam nie ma Papuas, twoja widzi znak na drzwi!
- Czy masz na myśli te dwie złożone na krzyż
gałęzie? - zapytał młodzieniec.
- Teraz twoja dobrze mówi - potaknął boss-boy. - Taki znak mówi: nikogo nie ma, twoja nie wchodź, duchy pilnują dom! Twoja nie słucha, będzie mnóstwo bardzo źle! Twoja zostawi bagaż w lesie i buduje taki znak naokoło, nikt nie ruszy! Twoja rozumie?
Alfred Szklarski, Tomek wśród łowców głów, 1996
Ja go widziałem, jak czołgał się po podłodze, jak bał się ciemności. Jak cieszył się uciechą kretyna, kiedy mu się pokazało dwa palce na krzyż
. A potem wystarczyło na niego krzyknąć, żeby trząsł się ze strachu.
Sławomir Mrożek, Teatr 4 (Rzeźnia 1973, Drugie danie 1968, Vatzlav 1970, Dom na granicy 1967, Testarium 1967), 1997
Na dole nie było lepiej. Rozstrzeliwane lipowe liście oblepiły okno werandy. W kuchni pękła szyba, ale na szczęście nie wypadła, więc natychmiast skleiłam ją poloplastrem, na krzyż
, a potem patrzyłam przez to zaklejone okno na niecodzienne widowisko, które zaprojektowała natura.
Hanna Kowalewska, Tego lata, w Zawrociu, 1998
Oddzielenie nowego ustroju od starego grubą kreską rzadko kiedy się w dziejach udawało, a nigdy trwale i zupełnie. Oto ogłoszono, że chce się całą przeszłość przekreślić, odgrodzić od tego, co jest i będzie, grubą kreską graniczną. Wałęsa zwalcza zaś tę koncepcję, bo chce rozrachunków i przekreśla grubą kreskę. Obraz graficzny przekreślonej grubej kreski to dziwnym trafem znak krzyża
, który wszędzie teraz wyłazi.
Jerzy Urban, Klątwa Urbana, 1996
Śnieżnobiały obelisk zakończony żelaznym krzyżem
, wyższy od człowieka, tak że na krzyż można było spojrzeć, jedynie zadzierając głowę, obok wstęga marmuru, zwinięta w ustawioną pionowo pętlę, powykręcaną, zwichniętą; ni to płatek kwiatu, ni obrys serca, może łodyżka, co zwiędła przedwcześnie, złamana wpół, dotykająca ziemi końcem, który przecież miał rosnąć wysoko.
Włodzimierz Kowalewski, Bóg zapłacz!, 2000
Łabędź (łac. Cygnus, dop. Cygni, skrot Cyg) – jeden z bardziej wyrazistych gwiazdozbiorów nieba północnego. Ze względu na to, że jego najjaśniejsze gwiazdy układają się na niebie w kształt krzyża, czasem nazywany jest Krzyżem
Północy (analogia do Krzyża
Południa). Gwiazdozbiór znajduje się w obrębie Drogi Mlecznej.
Wikipedia.pl [2009-05-12]
Lexikalische Relationen
Synonyme
- kręgosłup / Wirbelsäule
Wortbildungen
Substantive
- krzyżowa ‘Rückenfleisch vom Rind’
Adjektive
- krzyżowy3 ‘Kreuz-’, vgl. bóle krzyżowe ‘Kreuzschmerzen’; kość krzyżowa ‘Kreuzband’
Phraseme, Kollokationen
Phraseme
- ze strachu mróz biega po krzyżu : ze strachu mróz biega <komuś> po krzyżu [wörtl. vor Angst läuft jmdm. der Frost übers Kreuz]/ jmdm. es läuft eiskalt über den Rücken ‘über jmdn., der sehr große Angst hat’
- dostać po krzyżu : <ktoś> dostał po krzyżu/ [wörtl. aufs Kreuz bekommen] ‘verprügelt werden; gedemütigt werden’
- łamie krzyż / w krzyżu : łamie <kogoś> w krzyżu/ [wörtl. es bricht jemanden das Kreuz] ‘kann man sagen, wenn man sehr starke Rückenschmerzen hat’
Kollokationen
- ból krzyża
- krzyż boli
Belege
Tymczasem radio ciągle grało. Zmętniałe oczy uniosła w górę. serce powolutku, powolutku, jak zaczajone zwierzę, odwróciło się na bok, krew gorącą falą chlusnęła do twarzy, gardło zacisnęło się, po nogach od krzyża w dół zbiegły mrówki... Róża odłożyła robotę i ni stąd, ni zowąd rozpłakała się.
Maria Kuncewiczowa, Cudzoziemka, 1995
Nadal kręciło mi się we łbie. Połknąłem dwie pastylki naprosynu, który wożę ze sobą na bóle krzyża, i ostrożnie, jakbym siadał na gorących węglach, opuściłem się na siedzenie wozu.
Mariusz Ziomecki, Lato nieśmiertelnych, 2002
Kazimierz siedział nieporuszony, stężały i jakby oślepiony tą ciemnością; tym przenikliwiej słyszał wszystko, co się działo w tamtej izbie. Jakby jakimś niewiadomym a czułym zmysłem pojmował to wskroś ścianę: głosy rozlewnie gadające, bulgotania jakieś płynne, szmery i chichoty... Dreszcz łaskotliwy czuł w krzyżach ... Ta jakaś Honorka - domyślał się - Mrówcówna Honorka, latawica i ściwiara...
Leon Kruczkowski, Kordian i cham, 1979
Wątły głos starej kobiety snuł rozwlekłe narzekania na bóle w boku, w wątrobie, w krzyżach ...
Irena Jurgielewiczowa, Ten obcy, 1990
- Mówiłem ci, miałem kłopoty z kręgosłupem.
- Tak? U nas w rodzinie wiele osób miało kłopoty z krzyżem. - Jej ton jest zdawkowy, jakby mówiła o pogodzie. - Wywalili mnie z pracy.
Marek Bukowski, Wysłannik szatana, 1999
- Jedry twoje pałki - zaklął cicho Kajaki. - Oj, jak mnie w krzyżu boli.
Tadeusz Konwicki, Dziura w niebie, 1995
Wortindex
- łamie krzyż / w krzyżu
- adoracja Krzyża
- cierpienie
- Czerwony Krzyż
- czyściec
- dostać po krzyżu
- dźwigać swój krzyż
- kręgosłup
- krucyfiks
- Krzyż Armii Krajowej
- Krzyż grecki
- krzyż harcerski
- krzyż/ krzyżyk na drogę
- Krzyż łaciński
- krzyż maltański
- Krzyż orderu Virtuti Militari
- Krzyż papieski
- Krzyż Partyzancki
- Krzyż Południa
- Krzyż Północy
- Krzyż św. Piotra
- Krzyż Walecznych
- krzyż żebrowy
- krzyżacki
- krzyżactwo
- Krzyżacy
- Krzyżak
- krzyżak1, umgangssprachlich
- krzyżak2
- krzyżak3
- krzyżmo
- krzyżodziób
- krzyżowa
- krzyżować1
- krzyżować2
- krzyżować3
- krzyżować4, buchsprachlich
- krzyżować się1
- krzyżować się2
- krzyżować się3
- krzyżowiechistorisch
- krzyżowo
- krzyżowy1
- krzyżowy2
- krzyżowy3
- krzyżówka1
- krzyżówka2
- krzyżówka3, umgangssprachlich
- krzyżówka4
- krzyżówkowiczumgangssprachlich
- krzyżycyek
- krzyżyk1
- krzyżyk2
- krzyżyk3
- krzyżyk4
- krzyżyk5
- krzyżyk6, umgangssprachlich
- leżeć krzyżem
- medal
- mieć krzyż pański
- na krzyż1
- na krzyż2, scherzhaft
- odznaczenie
- odznaka
- order
- piekło
- pokrzyżować
- Polski Czerwony Krzyż
- postawić na czymś krzyż/ krzyżykumgangssprachlich
- przeżegnać się krzyżem
- skrzyżować1
- skrzyżować2
- skrzyżować się1
- skrzyżować się2
- skrzyżowanie
- szubienica
- ukrzyżować
- ukrzyżowanie1
- ukrzyżowanie2
- Ukrzyżowany
- wygląda jak z krzyża zdjęty
- ze strachu mróz biega po krzyżu
- złożyć pod krzyżeuphemistisch
- znak krzyża
Etymologie
Seit dem 14. Jh. im Polnischen. Geht letztendlich auf lat. crux ‘Kreuz, Pfahl, Galgen’ zurück. Laut dem SEJPBrü. vermutlich im 7./8. Jh. ins Slawische aus romanisch *krō(d)že ‘Kreuz’ übernommen, dann über südslawisch * kryžь >* križь zu böhmisch * kŕižь >alttschech. křiž .
Semantischer Wandel
Im vorliegenden Wörterbuch werden für das Polnische sieben Profile des Lemmas krzyż ‘Kreuz’ unterschieden, vgl. ein historisches, ein religiös-symbolisches, ein religiös- kinetisches, ein emblematisches, ein psychologisches, ein geometrisches sowie ein anatomisches Profil. Alle genannten Profile sind in der Gegenwartssprache fest verankert und weisen im Korpus eine hohe Trefferquote auf. Das historische Profil ist einem Durchschnittssprecher des Polnischen bekannt, es bezieht sich auf die Hinrichtungsmethoden im Altertum. Dieses Profil findet im Gegenwartspolnischen seine Anwendung in Texten, in denen diese Hinrichtungsmethoden thematisiert werden. Dementsprechend werden in diesem Profil keine Kollokationen aus der heutigen Alltagssprache festgehalten. Semantisch vordergründig sind beim Lemma krzyż seine religiösen und geometrischen Bedeutungen, wobei die Form des Kreuzes für die anderen Profile diachronisch primär ist. Das religiös-symbolische Profil leitet sich von der Kreuzigung Christi ab und ist in der christlichen Theologie eng mit dem Thema Schuld und Sühne verbunden, zudem wird das Symbol des Kreuzes meist mit dem Tod in Verbindung gebracht, vgl. złożyć pod krzyż [wörtl. jmdn. unters Kreuz legen] ‘jmdn. begraben’. Außerhalb der Sphäre Sacrum wird das religiöse Symbol des Kreuzes u.a. in der Kunst, Mode oder Werbung eingesetzt (vgl. Rubrik kulturelle Kontexte). Dabei tritt das ikonographische Element in den Vordergrund, dementsprechend fehlen hier Wortbildungen, die eine solche Entwicklung belegen. Das Profil religiös-kinetisch weist hingegen säkularisierte Phraseme und Kollokationen auf, vgl. krzyż/ krzyżykna drogę [wörtl. Kreuz auf den Weg] ‘häufig ironisch verwendete Abschiedsformel, mit welcher der Sprecher ausdrückt, dass er wegen der Trennung nicht besonders traurig ist’ oder postawić na czymś krzyżumgangssprachlich [wörtl. auf etw. ein Kreuz stellen] ‘etw. für verloren erklären’. Einen hohen Grad an Säkularisierung weist das psychologische Profil auf. Ähnlich jedoch wie bei den Lexemen czyściec ‘Fegefeuer’ und piekło ‘Hölle’ ist hier eine religiöse Motivation des Sprechers nicht ausgeschlossen, vgl.
Może za mało modliłam się za nią, może za mało ją kochałam? Liczyłam, że ma Wiesława, że on ją kocha, nie chciałam wtrącać się między nich. A teraz ona ciuła, gromadzi, skrzętna, zapobiegliwa i pełna żalu do świata i ludzi. Zgorzkniała. Nie dba o pracę, godziny upływają jej w biurze na niczym, jest niedobra dla męża, nieprzytomnie i chyba głupio kocha dzieci. Moja Irenka to moja wina i mój krzyż. (Teresa Bojarska, Świtanie, przemijanie, 1996)
Das anatomische Profil, welches auf die kreuzförmige Anordnung der Wirbel im unteren Teil des Rückens referiert, wird meistens im Zusammenhang mit Schmerzen in diesem Beriech gebraucht. Ähnlich beschränkt ist der Anwendungsbereich des emblematischen Profils. Das Lexem krzyż tritt in diesem Profil in Eigennamen von Organisationen (Czerwony Krzyż ‘Rotes Kreuz’) oder Auszeichnungen in Form eines Kreuzes (order ‘Orden’) auf.
In der polnischen Lexikographie werden i.d.R. sieben Bedeutungen des Lemmas krzyż, die den Profilen des SuP weitgehend entsprechen, festgehalten, vgl. 1) przedmiot w kształcie dwóch linii przecinających się pod kątem prostym ‘ein Gegenstand in der Form zweier sich rechtwinklig schneidender Linien’; 2) symbol męki Chrystusa, godło chrześcijaństwa; też: każdy przedmiot przypominający to godło ‘ein Symbol der Leiden Christi, Symbol des Christentums, auch jeder Gegenstand, welcher diesem Symbol ähnelt’; 3) cierpienie ‘Leiden’; 4) obrzędowy ruch ręką wykonywany w modlitwie albo w geście błogosławieństwa ‘ein rituales Zeichen mit der Hand, welches während des Betens oder bei der Segnung gemacht wird’; 5) odznaczenie przypominające kształtem dwie krzyżujące się linie ‘eine Auszeichnung, die in ihrer Form an zwei sich schneidende Linien erinnert’; 6) część kręgosłupa w okolicach miednicy ‘ein Teil der Wirbelsäule im Bereich des Beckens’; 7) hańbiąca kara śmierci stosowana w starożytności ‘schmachbedeckte Todesstrafe im Altertum’ (vgl. SJPDor. 1958-1969, PSJP 1995-2005, ISJP 2000, USJP 2003). Das WSJP (2007-2012) sondert zudem die Bedeutungen kształt ‘Form’ und cały kręgosłup ‘ganze Wirbelsäule’ aus.
Sprichwörter
Diabła się nie boi, kto przy krzyżu stoi. [wörtl. Wer nah am Kreuze steht, der fürchtet nicht den Teufel.]
Kogo Bóg kocha, temu krzyż daje. [wörtl. Wen Gott liebt, dem gibt er's Kreuz.]/ ‘leichtfüßige Begründung für eigene Qualen’
Kulturelle Kontexte
Literatur
- Jacek Piekara: Płomień i krzyż, 2012.
- Jan Paweł II: Krzyż Zbawiciela, 2010.
Film
- Młyn i krzyż (Regie: Lech Majewski), Polen 2012.
- Krzyż walecznych (Regie: Andrzej Munk), Polen 1955.
- Krzyż (Regie: Ewa Stankiewicz), Polen 2011.
Sonstiges
-
Newsweek: Smoleńska Herezja, Nr 18/ 2011(Quelle: http://bi.gazeta.pl/im/3/9527/z9527673Q.jpg)
-
Polski Czerwony Krzyż(Quelle: http://www.kulturaswiecka.pl/sites/default/files/pck.gif)
-
Peta-Kampagne mit Joanna Krupa(Quelle: http://koktajl.fakt.pl/m/Repozytorium.Obiekt.aspx/-650/-550/faktonline/634527522171562500.jpg)
-
Leszek Knaflewski, Catolic Cola - 2002, Galeria Piekary, Poznań
(Quelle: http://i.pinger.pl/pgr88/7d2707220004a1c14f7c6764/FOT_C6_KNAFLEWSKI_LESZEK.jpg)
Bibliographie
Brzozowska, Małgorzata 2006: „Krzyż“, in: Bartmiński, J. (Hg.), Język - wartości - polityka. Zmiany rozumienia nazw wartości w okresie transformacji ustrojowej w Polsce. Raport z badań empirycznych, Lublin, S. 571-575.
Rak, Maciej 2014: „Gaździao Podhala, Panbócek, krzyż – jako podhalańskie kulturemy dotyczące religijności“, in: Nagórko, A. (Hg.), Sprachliche Säkularisierung. Semantik und Pragmatik, Hildesheim – Zürich – New York, S. 417-430.
Stieber, Zdzisław 1966: „Rzym, krzyż i Żyd.“, in: Rocznik Slawistyczny/ Revue Slavistique 36 (1), S. 33-34. (Subject Language: Slavic languages; Linguistics Topic: onomastics)