Polysemie
- religiös: ‘unsterblicher immaterieller Teil des Menschen’
- psychologisch: ‘Gemüt’
- personal: ‘Mensch’
- kardinal: ‘jemand als Mittelpunkt von etwas’
- animativ: ‘Eigenart’
- fachsprachlich: ‘der innerste Teil von etwas’
Definition
dusza
Der immaterielle und unsterbliche Teil des Menschen, Sitz der Vernunft, des moralischen Empfindens und der Gefühle. Im dualistischen Menschenbild dem verderblichen Körper gegenüberstellt. Die Seele kann Verbindung mit Gott aufnehmen. Die Bibel stellt auch ein triadisches Bild des Menschen vor, zu dem Leib, (individuelle) Seele und (Gottes) Geist gehören. Dank dem Letzteren ist der Mensch ein Ebenbild Gottes. Die religiöse Bedeutung von 'Seele' ist selten außerhalb religiöser Texte zu finden.
Lexikalische Relationen
Opposita
- ciało1 ‘Körper, Leib’
Wortbildungen
Substantive
- duszka1, selten ‘Diminutiv von dusza (religiöses Profil), Seelchen’
- duszpasterz ‘Seelsorger(in)’
- duszpasterstwo ‘Seelsorge’
- duszyczka1 ‘doppeltes Diminutiv von dusza (religiöses Profil), Seelchen’
- Zaduszki ‘Allerseelen: katholischer Gedenktag für alle Verstorbenen, am 2. November’
Adjektive
- duszpasterski ‘seelsorgerisch’
- zaduszkowy ‘Allerseelen-’, vgl. święto zaduszkowe ‘Allerseelenfest’
Phraseme, Kollokationen
Phraseme
- dusza pokutująca [wörtl. Seele, die im Fegefeuer büßt] ‘katholische Religion: Seelen im Fegefeuer über Geister, Gespenster’
- oddać duszę Bogu [wörtl. dem Gott die Seele geben] ‘sterben’
- Panie, świeć nad jego duszą / Gott hat ihn selig
- wędrówka dusz / Seelenwanderung ‘in indischen Religionen: eine Vorstellungen, dass eine Seele oder nach dem Tod erneut in anderen empfindenden Wesen existieret, Reinkarnation’
- zaprzedać duszę diabłu ‘seine Seele dem Teufel verkaufen’
Kollokationen
- dusze zmarłych
- dusze w czyśćcu cierpiące
- modlić się za <czyjąś> duszę
- modlić się za dusze zmarłych
- modlić się za spokój duszy
- nieśmiertelność duszy
- zbawienie duszy
Belege
Michał Sopoćko, Zaufałem Twojemu Miłosierdziu, 2008
Pomóż nam na Twą prawdę odpowiadać wiarą, a na Twą miłość wiernością, aby dokonało się w nas zbawienie. –............ Panie Jezu, Wierny Świadku prawdy o naszym zbawieniu, niech nasze usta, nasza dusza i nasze życie głoszą Twoją chwałę. Ty nas stworzyłeś i wyrwałeś od śmierci. Do Ciebie chcemy należeć teraz i w wieczności. Twoja władza nad nami opiera się na potędze prawdy i miłości. Doprowadź nas do pełnej prawdy i doskonałej miłości.
Tadeusz Loska SJ, Wszystkie moje źródła są w Tobie: nabożeństwa eucharystyczne : godziny święte-spotkania modlitewne. Tom 1., 1999
dowodami na istnienie Boga i wykazuje ich nieprawomocność. Z faktu, że myślimy, nie wynika też, że istnieje osobny podmiot myśli. W doświadczeniu zasada konieczności przyczynowej jest też wszechstosowalna, nie sposób tedy z tegoż doświadczenia wnosić, że jesteśmy obdarzeni wolną wolą, ani że dusza jest rzeczą prostą, a tym samym nieśmiertelną. Stąd nie wynika, że nie ma Boga ani duszy, lecz tylko że niepodobna okazać ich istnienia na podstawie faktów i za pomocą narzędzi teoretycznego rozumu. Ale rozum nasz służy nam nie tylko do interpretacji doświadczenia.
Leszek Kołakowski, O co nas pytają wielcy filozofowie. Seria 3, 2006
Śmierć jest oddzieleniem duszy od ciała. W następstwie procesu starzenia się, z powodu choroby czy wypadku ciało niszczy się i przychodzi taki moment, w którym dusza nie może w nim więcej działać. Opuszcza ją wtedy, a my mówimy, że osoba zmarła. Dokładny moment, w którym do tego dochodzi jest trudny do uchwycenia. Pomimo że serce przestaje bić i zatrzymaniu ulega proces oddychania, dusza nadal może być obecna w ciele
Stanisław Mrozek, Ostateczny los człowieka, 2009
Definition
dusza
Der immaterielle Teil des Menschen, Sitz des Bewusstseins, der Gefühle, des ästhetischen Empfindens sowie moralischer und anderer Überzeugungen. In der Alltagspsychologie das innere Leben des Menschen, das für Andere nicht zugänglich ist. Die Seele wird manchmal dem Verstand gegenübergestellt, als das emotionalere und nicht unbedingt rationale Wesen des Menschen.
Auch ein imaginiertes Wesen eines Kollektivs (einer Nation, eines Volkes, der Einwohner einer Region).
Konnotationen
- der wahre Kern des Menschen
- gesund, krank
- empfänglich für Schönes und Gutes
- unsichtbar, versteckt, geheimnisvoll
Lexikalische Relationen
Synonyme
- ego ‘Ego’
- jaźń ‘Ich, Selbst’
- jestestwo ‘Wesen, Sein’
- natura ‘Charakter, Wesensart’
- psyche ‘Psyche’
- psychika ‘Psyche, Gemüt’
- świadomość ‘Bewusstsein’
- wnętrze ‘Innenleben’
Opposita
- ciało2 ‘Körper’
Wortbildungen
Substantive
- bezduszność ‘Herzlosigkeit, Gefühllosigkeit’
- dobroduszność ‘Gutmütigkeit’
- duszka2, selten ‘Diminutiv von dusza (psychologisches Pofil), Seelchen’
- duszyczka2‘doppeltes Diminutiv von dusza (psychologisches Profil), Seelchen’
- małoduszność ‘Kleinmut, Engherzigkeit’
- małoduszny1 ‘kleinmütiger Mensch’
- męczyduszaumgangssprachlich, ironisch ‘Quälgeist: über lästige Personen’
- prostoduszność ‘Treuherzigkeit, Einfältigkeit’
- wielkoduszność ‘Großzügigkeit’
Adjektive
- bezduszny ‘herzlos, gefühllos, abgestumpft, gleichgültig, engstirnig’, vgl.bezduszny człowiek ‘herzloser Mensch’
- dobroduszny ‘gutmütig, gutherzig’
- dusznyveraltet ‘in Relation zu dusza (psychologisches Pofil) stehend, heute ironisch’, vgl. duszne cierpienia ‘seelisches Leiden’
- małoduszny2 ‘kleinmütig, engherzig’
- prostoduszny ‘treuherzig, einfältig’, vgl. prostoduszny charakter treuherziger Charakter’
- wielkoduszny ‘großzügig’
Adverbien
- bezdusznie ‘gefühllos, bezdusznie, gleichgültig’
- dobrodusznie ‘gutmütig, gutherzig’
- małodusznie ‘kleinmütig, engherzig’
- prostoduszny ‘treuherzig, einfältig’
- wielkodusznie ‘großzügig’
Phraseme, Kollokationen
Phraseme
- aż dusza rośnie/ się radujebuchsprachlich [wörtl. sodass die Seele wächst/ sich freut] / da lacht das Herz
- być komuś/czemuś oddanym duszą i sercem/ ciałem [wörtl. jmdm./etw. mit Seele und Leib verschreiben sein] / sich jmdm./etw. mit Leib und Seele verschreiben
- ciężko na duszy [wörtl. schwer auf der Seele] / schwer ums Herz
- być chorym na duszy [wörtl. krank an der Seele sein] ‘etw. belastet jmdn.’
- chować coś na dnie duszy [wörtl. etw. in der Tiefe der Seele verstecken] ‘etw. im Innern verbergen’
- człowiek wielkiej duszy [wörtl. ein Mensch großer Seele] ‘über jmdn., der hohes, moralisches Ansehen genießt’
- czytać w czyjejś duszy [wörtl. jmdm. aus der Seele lesen] / jmdm. aus der Seele sprechen
- dusza narodu ‘die Seele der Nation: über die charakteristische Eigenschaften wie Temperament, Sittlichkeit, Kultur einer Nation’
- ile dusza zapragnie [wörtl. alles was die Seele begehrt] / alles, was das Herz begehrt
- lekko na duszy [wörtl. leicht auf der Seele] / leicht ums Herz
- mam to w duszyeuphemisch [wörtl. ich habe es in der Seele] / es geht mir am Anus vorbei
- mieć duszę na ramieniu [wörtl. die Seele auf der Schulter haben] ‘Angst haben’
- mieć rogatą duszę [wörtl. eine harte Seele haben] ‘hartnäckig sein’
- na dnie/ w głębi duszy / in tiefster Seele
- oddać duszę za coś [wörtl. für etw. die Seele opfern] ‘für etw. alles opfern’
- okazać komuś ludzką duszę [wörtl. jmdm. die menschliche Seele zeigen] ‘sich großzügig, großherzig zeigen’
- pragnąć czegoś całą duszą [wörtl. etw. mit ganzer Seele wollen] ‘sich etw. von ganzem Herzen wünschen’
- robić co dusza zapragnie [wörtl. tun was die Seele will] ‘tun wozu man Lust hat’
- widzieć coś oczami/ oczyma duszy [wörtl. etw. mit den Augen der Seele sehen] / etw. im Geiste sehen
- włożyć w coś całą duszę [wörtl. in etw. ganze Seele stecken] / mit Leib und Seele dabei sein
- z całej duszy / aus ganzer/ tiefster Seele
- zdrowy na duszy i ciele / gesund an Leib und Seele
Kollokationen
- artystyczna dusza
- dusza utęskniona
- dusza wojownicza
- hart duszy
- moc duszy
- poczciwa dusza
- pokrewna dusza
- rany duszy i serca
- stan <czyjejś> duszy
- szczera dusza
- wielkość duszy
Belege
''Polska dusza'' poniosła europosła? Dr Wasilewski: ''Ona historycznie nie jest domeną większości narodu...'' Jacek Protasiewicz stwierdził, że podczas awantury na niemieckim lotnisku zgubiła go "polska dusza". - Są sytuacje, w których takie zachowanie może się okazać rubaszne, spontaniczne - mówi dr Jacek Wasilewski z UW. - To jednak rzadkie. Tak zachowywać się można podczas grilla, a nie na lotnisku - dodaje. Na lotnisku we Frankfurcie nad Menem Jacek Protasiewicz, europoseł PO, pod wpływem alkoholu wyzywał obsługę od "nazistów" i wykrzykiwał "Heil Hitler" - twierdzi niemiecki "Bild". - Poniosła mnie polska dusza, ale nie potrafiłem milczeć, kiedy ktoś do mnie mówi "raus" - mówił później polityk.
http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,15539041,__Polska_dusza___poniosla_europosla__Dr_Wasilewski_.html [25.05.2014]
ukończył m.in. klasę śpiewu w Państwowej Szkole Muzycznej II stopnia. Później w 1980 roku, podobnie jak tysiące innych Ślązoków, citnął do Rajchu, czyli wyjechał na stałe do Niemiec. Podkreślmy jednak, że Sosna to nietypowy Ślązok w Niemczech. Jego artystyczna dusza i muzyczno-estradowe wykształcenie nie pozwoliły mu okrzepnąć zawodowo na jakimś etacie w oczekiwaniu dobrej niemieckiej pyndzyji, czyli emerytury. Dlatego z jednej strony Sosna szuka zatrudnienia jako charakterystyczny model, jako aktor pozujący do zdjęć oraz występuje w reklamach i filmach.
Ślązok królem, Dziennik Zachodni, 2009-09-25
Scena pokazuje prawdziwą duszę. Jeśli komuś coś brakuje - ten brak wyjdzie na scenie. Jeśli ktoś nie ma w sobie tego czegoś, od czego przechodzą ciarki po grzbiecie, światłości, która porywa za sobą... Śmieje się, że ma „starą duszę”. To znaczy starej daty? Też. Ale nie tak starej, że np. aż dziewiętnastowiecznej. To dusza, w której zatopione są wojenne doświadczenia matki i babci, wilniuczek; duch Wschodu po kądzieli i Zachodu po mieczu (ojciec - torunianin).
Tadeusz Skutnik, Balansując na linie, Dziennik Bałtycki, 2000-08-25
Eustachy Rylski, Po śniadaniu, 2009
Nie można oczekiwać, że nagle biedny stanie się zamożnym, ale powoli, dzięki powszechnemu i konsekwentnemu szukaniu kompromisów, różnice pomiędzy warstwami społecznymi powinny zacząć się zmniejszać. A do tego momentu – dzięki życzliwości – będzie nam wszystkim lżej „na duszy”. Sławomir M.
FORUM CZYTELNIKÓW 2, Gazeta Poznańska, 2005-04-18
Wojciech Jagielski, Dobre miejsce do umierania, 2005
Gazeta Wyborcza, 1995-11-20
Definition
dusza
Metonymisch für człowiek ‘Mensch’.
Historisch für chłop pańszczyźniany ‘Leibeigene(r)’
Konnotationen
- Kampf um die Menschenseelen, überzeugen, für sich gewinnen
Lexikalische Relationen
Synonyme
- bliźni ‘Mitmensch’
- człekumgangssprachlich ‘Mensch’
- człowiek ‘Mensch’
- osoba ‘Person’
Wortbildungen
[Für dieses Profil wurden keine Derivate und Komposita gefunden.]
Phraseme, Kollokationen
Phraseme
- ani żywej duszy / keine Menschenseele
- nie mieć grosza przy duszy [wörtl. keinen Groschen bei der Seele haben] ‘mittellos sein’
- bratnia dusza / Bruderherz
- czyhać jak diabeł na dobrą duszę [wörtl. lauern wie ein Teufel auf eine gute Seele] ‘auf etw. lauern’
- dusza człowiek / eine Seele von Mensch ‘ein gutmütiger, freundlicher Mensch sein’
- hulaj dusza! / lass uns feiern!
- stać nad kimś jak kat nad dobrą duszą [wörtl. über jmdn. stehen wie ein Henker über einer guten Seele] ‘jmdn. auf Schritt und Tritt verfolgen, um etw. zu erzwingen’
Kollokationen
- dobra dusza
- harda dusza
- poczciwa dusza
- rogata dusza
- siostrzana dusza
- szlachetna dusza
Belege
Tak widziałem jego „Pastorałkę”. Zachwyt pozostał mi do dziś i dlatego jest to jeden z nielicznych filmów, który mogę opowiedzieć na zawołanie, choć pozbawiony jest tzw. historyjki czy hormonalnych ekscesów. To bratnia dusza, bo jego filmy są obłąkańczo etniczne, obiektywne jak pieprz, proste jak samo życie i poetyckie; liryczne czystością etyczną Joselianiego. W wywiadzie powiada on: „Wolność polega na tym, żeby nie pozwalać sobie na kłamstwo.
Kalarepa znów modna, Dziennik Zachodni, 2003-06-06
Gazeta Tczewska, 2008-02-09
Oczywiście znalazłam odpowiedź od Małgorzaty. Napisała trochę o sobie. Jest w moim wieku, zajmuje się biologią molekularną, pracuje na uniwersytecie. Mam wrażenie, że to bratnia dusza, o ile można takie wnioski wysnuwać już po pierwszych listach. Podoba mi się jej styl pisania, swobodny, wesoły i szczery, jak myślę. A o szczerość raczej trudno w Internecie.
Magdalena Okoniewska, Mój świat jest kobietą Dziennik lesbijki, 2004
Kiedy urodziła, w Klincach, daleko od urzędu stanu cywilnego, to posłała Duniaszę, wiejską dziewczynę. Duniasza poczciwa dusza, moją matkę wyniańczyła i mnie, całe życie poświęciła naszej rodzinie, ale co ona wiedziała? Że ojciec Szczors, a matka Rostowa. Żadnej narodowości, żadnego wyznania. Ukrainka, po rosyjsku nie bardzo rozumiała. Henryk Grynberg, Drohobycz, Drohobycz, 1997
byłem dzieckiem kiedy to się zaczęło gdy zabito powstanie warszawskie a mnie z siostrą w pruszkowskim obozie zabrano rodzicom jakaś poczciwa dusza wywiozła nas nocą na furmance z trupami biegliśmy z siostrą ile sił ona była malutka ja niewiele starszy zasnęliśmy przytuleni w wagonie towarowym w lesie na bocznicy zbudziliśmy się zamknięci na skobel wsłuchani w ciężki oddech pociągu uwięzieni bez jedzenia i wody uratowały nas bomby wyszliśmy
"Tumor Mozgowicz"; "Andrzej Swiech"; Henryk Kostjuk; "rudy", Usenet -- pl.hum.pisarstwo, 2003-01-15
Trudno przewidzieć czy uda się ją jeszcze naprawić. Póki co, gospodarz Tarnowiczanki pierze ręcznie piłkarskie stroje, mając cichą nadzieję, że znajdzie się ktoś, kto zechce podarować klubowi pralkę. Tak, jak znalazła się dobra dusza, która ufundowała m.in. specjalne budki, w których w trakcie meczu zasiadają piłkarze rezerwowi i trenerzy, a także okratowanie okien, gdyż kradzieże i włamania w klubie były nagminne. Inny dobroczyńca sprezentował klubowi tzw. piłkołap czyli specjalną siatkę umieszczoną tuż za bramką boiska
Leśny klub, Dziennik Zachodni, 2003-09-01
Definition
dusza
Jemand als geistiger Mittelpunkt von etwas, der sich um alles kümmert oder alles lenkt.
Im Polnischen auch ein wesentlicher Bestandteil von etwas, vgl. Pismo Św. duszą teologii ‘die Bibel als Seele der Theologie’; ryzyko duszą przedsięwzięcia ‘das Risiko als Seele des Vorhabens’.
Im Polnischen als Kollokationen mit Genitivattributen, vgl. dusza <czegoś> ‘Seele von etw.’
Lexikalische Relationen
Synonyme
- animator(ka)buchsprachlich ‘Animateur(in)’
- inspirator(ka) ‘Inspirator(in)’
- mózg ‘Hirn, Kopf’
Wortbildungen
[Für dieses Profil wurden keine Derivate und Komposita gefunden.]
Phraseme, Kollokationen
Kollokationen
- dusza imprezy
- dusza <jakiegoś> przedsięwzięcia
- dusza towarzystwa
Belege
Na wyznaczonym, otoczonym lasem placu stanęło kilkanaście tipi, czyli namiotów indiańskich, w których zawodnicy „mościli” sobie legowiska, a pośrodku rozpalali małe ogniska. Warunki iście spartańskie. Nikomu jednak nic nie mogło się stać, bo nad bezpieczeństwem obozowiczów czuwaładobra dusza przedsięwzięcia - Darek Morsztyn, propagator ekologicznego trybu życia i zarazem organizator zjazdu. Brak prądu, bieżącej wody i kontaktu ze światem dodawał smaku letniej przygodzie.
Psy husky rodem z Alaski, Dziennik Bałtycki, 2000-09-02
Później zamieniły się one w... nabrały bardziej towarzyskiego charakteru, a to ze względu, no, po pierwsze, na osobę pana Lwa Rywina, który jest osobą, postacią, a przynajmniej był postacią niezwykle pogodną, towarzyską, taką, powiedziałbym, duszą towarzystwa, i na wielość imprez i spotkań takich o charakterze towarzyskim czy publiczno-towarzyskim, w których mieliśmy okazję wspólnie brać udział.
W Paryżu, w Dzielnicy Łacińskiej, roi się od nacjonalistycznie nastrojonych studentów. Wśliznął się niepostrzeżenie. Był małomówny i poważny. Pomału zaskarbił sobie powszechne zaufanie. Do wiosny był już duszą całego ruchu. Żartobliwy przydomek: "dyktator". O wybuchu dżumy dowiedział się po raz pierwszy z ust małego boya w hotelu.
Bruno Jasieński, Palę Paryż, 1974
za sprawą wielebnego Washingtona, z poparciem fundacji wystąpił też burmistrz Chicago. Teraz Antek mógł już pojechać do Białego Domu na Forum Walki z AIDS jako prezes Fundacji im. Martina Luthera Kinga do Walki z AIDS i Malarią w Afryce. * * * Motorem napędowym i duszą całego przedsięwzięcia był jego pomysłodawca, a obecnie dyrektor administracyjny fundacji – John Brent. Dwoił się i troił, żeby zorganizować i urządzić biuro godne tak szlachetnej organizacji.
Piotr Niklewicz, Niezwykła kariera Antoniego K, 2006
Najpóźniej następnego dnia rano, i to przed brzaskiem, mieliśmy dotrzeć do bazy i tu nie było alternatywy, dłużej ranny by nie przetrwał, a zatem trzeba było zmobilizować wszystkie siły na pozostały szmat drogi. Reszta była ryzykiem, a ryzyko było duszą naszego przedsięwzięcia. Tow. pułkownik Śmigło miał kulę w płucach, ale był przytomny, a nawet, chociaż z trudem, potrafił się porozumiewać i dał mi znać, że ponieważ i tak nie może spać, więc póki pozostanie przy zmysłach, sam będzie czuwał.
Christian Skrzyposzek, Wolna Trybuna, 1999
Zdzisław Józef Kijas, Niebo w domu Ojca, czyściec dla kogo, piekło w oddaleniu, 2010
Notariusze na sportowo, Dziennik Polski, 2005-05-19
Rok po wojnie, w lutym, halowe mistrzostwa Polski odbywały się w starej ujeżdżalni olsztyńskiej, zaadoptowanej naprędce do potrzeb organizatorów. Jednym z nich, a zarazem duszą imprezy stanowiącej dla Warmii i Mazur wydarzenie zupełnie niezwykłe, był major Witold Giedgowd, rekordzista Polski międzywojennej w skoku wzwyż. Wspominam człowieka, bo bez niego, uroczego wilniuka, całej tej olsztyńskiej premiery w ogóle by nie było.
Starter z… karabinem, Dziennik Zachodni, 2005-01-28
Definition
dusza
Der individuelle Charakter von etwas.
Lexikalische Relationen
Synonyme
- historia ‘Geschichte’
Wortbildungen
[Für dieses Profil wurden keine Derivate und Komposita gefunden.]
Phraseme, Kollokationen
Kollokationen
- <coś> ma duszę
- <coś> z duszą
- tchnąć <w coś> <nową> duszę
Belege
Definition
duszafachsprachlich
In unterschiedlichen Fachsprachen ein Ausdruck für den inneren Teil von etwas.
Im Polnischen sind folgende Bedeutungen vorhanden:
- ‘Teil eines früheren Bügeleisens: Bolzen- oder Kasteneisen’
- ‘Musik: Stimmstock auch Stimme bei Streichinstrumenten’
- ‘Bauwesen: Treppenauge: eine Öffnung oder Luftraum, von Treppenläufen und Absätzen umschlossen und oft über mehrere Stockwerke durchgehend.’
- ‘innerer Strang von Kabeln, Seilen o. Ä.’
Konnotationen
[Für dieses Profil wurden keine Konnotationen gefunden.]
Wortbildungen
[Für dieses Profil wurden keine Derivate und Komposita gefunden.]
Phraseme, Kollokationen
Kollokationen
- żelazko na duszę
Belege
Sokowirówka w bibliotece, Dziennik Zachodni, 2003-11-07
http://www.polskieradio.pl/9/325/Artykul/405186,Korektor-duszy [26.05.2014]
http://budowlankaarchitektura.blox.pl/2009/07/PODZIAL-SCHODOW-RODZAJE-KLATEK-SCHODOWYCH-I.html [26.05.2014]
Wortindex
- ani żywej duszy
- animator(ka)buchsprachlich
- aż dusza rośnie/ się radujebuchsprachlich
- bezdusznie
- bezduszność
- bezduszny
- bliźni
- bratnia dusza
- być chorym na duszy
- być komuś/czemuś oddanym duszą i sercem/ ciałem
- chować coś na dnie duszy
- ciało1
- ciało2
- ciężko na duszy
- człekumgangssprachlich
- człowiek
- człowiek wielkiej duszy
- czyhać jak diabeł na dobrą duszę
- czytać w czyjejś duszy
- dobrodusznie
- dobroduszność
- dobroduszny
- dusza człowiek
- dusza narodu
- dusza pokutująca
- duszka1, selten
- duszka2, selten
- dusznyveraltet
- duszpasterski
- duszpasterstwo
- duszpasterz
- duszyczka1
- duszyczka2
- ego
- historia
- hulaj dusza!
- ile dusza zapragnie
- inspirator(ka)
- jaźń
- jestestwo
- lekko na duszy
- małodusznie
- małoduszność
- małoduszny1
- małoduszny2
- mam to w duszyeuphemisch
- męczyduszaumgangssprachlich, ironisch
- mieć duszę na ramieniu
- mieć rogatą duszę
- mózg
- na dnie/ w głębi duszy
- natura
- nie mieć grosza przy duszy
- oddać duszę Bogu
- oddać duszę za coś
- okazać komuś ludzką duszę
- osoba
- Panie, świeć nad jego duszą
- pragnąć czegoś całą duszą
- prostoduszność
- prostoduszny
- prostoduszny
- psyche
- psychika
- rdzeń
- robić co dusza zapragnie
- stać nad kimś jak kat nad dobrą duszą
- świadomość
- wędrówka dusz
- widzieć coś oczami/ oczyma duszy
- wielkodusznie
- wielkoduszność
- wielkoduszny
- włożyć w coś całą duszę
- wnętrze
- z całej duszy
- Zaduszki
- zaduszkowy
- zaprzedać duszę diabłu
- zdrowy na duszy i ciele
Semantischer Wandel
In der polnischen Lexikographie werden beim Lemma dusza ‘Seele’ i.d.R. acht Bedeutungen aufgeführt. Dusza als 1) całokształt dyspozycji psychicznych, uczuciowych i intelektualnych człowieka ‘Gesamtheit dessen was ein Mensch empfindet, fühlt und denkt’, 2) w religii i filozofii: niematerialny i nieśmiertelny pierwiastek w człowieku ‘in der Philosophie und nach religiösem Glauben, ein substanzloser, unsterblicher Teil eines Menschen’, 3) dobry, poczciwy człowiek ‘gutmütiger Mensch’, 4) człowiek lub grupa ludzi będąca motorem jakiegoś przedsięwzięcia ‘Mensch oder Gruppe als Motor eines Unterfangens’, 5) chłop pańszczyźniany ‘Leibeigener’, 6) drewniany klocek we wnętrzu instrumentów smyczkowych ‘Stimmstock bei Streichinstrumenten’, 7) sztabka żelaza wkładana po rozżarzeniu do żelazka ‘Kasteneisen eines früheren Bügeleisens’, sowie 8) euf. dupa ‘eufemisch Hintern’ (vgl. SJPDor. 1958-1969, ISJP 2000, SJP 2003).
Im vorliegenden Wörterbuch SuP werden für das Lemma dusza sieben Profile unterschieden, die weitgehend den genannten Bedeutungen entsprechen, vgl. religiös: ‘unsterblicher immaterieller Teil des Menschen’, psychologisch: ‘Gemüt’, personal: ‘Mensch’, kardinal: ‘jemand als Mittelpunkt von etwas’, animativ: ‘Eigenart’, fachsprachlich: ‘der innerste Teil von etwas’. Im religiösen Profil wird dusza ähnlich wie duch ‘Geist’ als unsterblicher Teil des Menschen gegenüber ciało ‘Körper, Leib’ gestellt (Mt 10,28). Der Tod wird dann als Vorgang der Trennung von dusza und ciało gedeutet. In religiösen Dogmen werden Aussagen über das Schicksal der Seele nach dem Tod des Körpers getroffen, z.B.: die Reinkarnation. Im psychologischen Profil wird die Dichotomie dusza/ ciało ‘Seele/ Leib’ oft an die traditionellen, platonisch beeinflussten Seelenvorstellungen angeknüpft, wonach die Seele oder zumindest ihr Kern als immaterielle, vom Körper trennbare und unvergängliche Substanz beschrieben wird. Dabei werden auch Begriffe wie jaźń ‘Ich, Selbst’ psychika ‘Psyche, Gemüt’, świadomość ‘Bewusstsein’ oder wnętrze ‘Innenleben’ synonym zu dusza ‘Seele’ verwendet. Das psychologische Profil weist im gegenwärtigen Sprachgebrauch die höchste Frequenz auf. Die zahlreichen Phraseme deuten auf eine feste Verankerung des Konzeptes im kollektiven Bewusstsein hin. Im metonymischen Profil wird ein Mensch als dusza bezeichnet, am häufigsten projiziert diese Bezeichnung auf Gutmütigkeit, Herzlichkeit oder Brüderlichkeit einer Person, vgl. bratnia dusza ‘Bruderherz‘, poczciwa dusza ‘eine Seele von Mensch’, dobra dusza ‘gute Seele’. Das kardinale Profil bezieht sich ebenfalls auf die positiven Eigenschaften eines Menschen, wie Engagement, Zuverlässigkeit oder Frohsinn und Fröhlichkeit. Darüber hinaus können im kardinalen Profil auch wesentliche Bestandteile von etwas als dusza bezeichnet werden, vgl. Pismo Św. duszą teologii ‘die Bibel als Seele der Theologie’; ryzyko duszą przedsięwzięcia ‘das Risiko als Seele des Vorhabens’. Im animativen Profil wird Objekten, auch Sachverhalten aufgrund ihrer Besonderheit eine Seele zugesprochen. Meistens handelt es sich dabei um antike Möbel oder alte Gebäude. Die Seele wird hier mit der sprichwörtlichen Geschichte, die diese Objekte erzählen, assoziiert. Durch originelles Gestalten und Vervollkommnung kann die Seele metaphorisch auch in etw. eingehaucht werden. Dabei werden meistens Kunstobjekte, literarische Werke, auch Theaterstücke als solche mit oder ohne Seele beschrieben. Das Lexem dusza hat den gleichen etymologischen Ursprung wie Lemma duch ‘Geist’ (vgl. dech in etwa ‘Atem, blasen, Pneuma’). Aufgrund dessen bestehen zwischen den beiden Lemmata vielfältige Schnittmengen. Beim psychologischen, psychologisch-metonymischen und kardinalen Profil gibt es zahlreiche Kontexte, in denen beide Wörter synonymisch gebraucht werden.
Sprichwörter
Chciałaby dusza do raju, ale/ tylko grzechy nie dają/ pozwalają. [wörtl. Die Seele möchte ins Paradies, aber die Sünden erlauben es nicht.]/ ‘es ist nicht leicht seine Ziele oder Träume zu verwirklichen, denn es gibt Umstände, die es erschweren’
Kulturelle Kontexte
Literatur
- Dymitrij Bilenkin, Władlen Bachnow & Ilja Warszawski: Dusza do wynajęcia, 1978.
- Agnieszka Drotkiewicz, Dorota Masłowska: Dusza światowa, 2013.
- Joanna Żak-Bucholc: Dusza góry, 2011.
- Andrzej Niemojewski: Dusza żydowska w zwierciadle talmudu, 2007.
Musik
- Teresa Walerjańska: Dusza Cyganki, 2014.
- Alosza Awdiejew: Słowiańska Dusza, 1996.
Filme
- Dusza śpiewa (Regie: Krzysztof Zanussi), Polen, 1997.
- „Awatar”, czyli zamiana dusz (Regie: Janusz Majewski), Polen, 1964.
- Zagubiona dusza, Dokumentarfilm, Polen, 1993.
- Dusza słowiańska w bezdusznych czasach, Dokumentarfilm, Polen, 2005.
- O duszy i innych drobnostkach, Dokumentarfilm, Polen, 2011.
- Dzika dusza koników polskich, Dokumentarfilm, Polen, 2008.
Bibliographie
Grzegorczykowa, Renata 1999: „Dzieje i współczesne rozumienie wyrazów ‘duch’ i ‘dusza’, in: Adamowski, J./ Niebrzegowska, S. (Hgs.), W zwierciadle języka i kultury, Lublin.
Wierzbicka, Anna 1999: „Dusza - soul i mind. Dowody językowe na rzecz etnopsychologii i historii kultury“, in: dies., Język - umysł - kultura, Warszawa, S. 522-544.